Uszkodzenia i regeneracja występują naturalnie w obwodowym układzie nerwowym. Jeśli równowaga tych dwóch procesów jest zaburzona, np. przez choroby przewlekłe, lub powstaje w wyniku uszkodzenia mechanicznego, a regeneracja nerwów jest zaburzona, uszkodzenie nerwów może prowadzić do neuropatii obwodowej. Uszkodzenie nerwów może mieć jedną przyczynę, natomiast w wielu przypadkach, szczególnie w tych z przebiegiem przewlekłym, jest to kilka przyczyn, które wpływają na taki stan rzeczy. Przyczyny takie jak skaleczenie, rozciąganie, drgania, ucisk, niedokrwienie, stany zapalne, alkoholizm, zaburzenia metaboliczne (np. cukrzyca) lub podejmowane zabiegi medyczne, np. chemio- lub radioterapia czy zabiegi chirurgiczne, przyczyny genetyczne i niedobory mikroelementów, witamin bądź innych składników odżywczych mogą mieć istotny wpływ na funkcjonowanie układu nerwowego oraz jego składowych, czyli włókien nerwowych. Dlatego odpowiednio zaplanowane interwencje, które podejmuje człowiek, będą istotnym czynnikiem wpływającym zarówno na zapobieganie zaburzeniom włókien nerwowych, jak i na przywracanie ich sprawności w przypadku uszkodzeń. Jednym z elementów, które warto rozpatrzyć w przypadku zaburzeń pracy włókien nerwowych, jest dobrze dobrana suplementacja, której głównym celem będzie wspieranie przewodnictwa nerwowego oraz przyspieszenie regeneracji uszkodzonych nerwów. Dopóki uszkodzenia są mniejsze niż 50%, można zakładać, że właściwie prowadzona rehabilitacja połączona z odpowiednim stylem życia, czyli stosowną dietą (w tym wypadku absolutnie chodzi o dietę śródziemnomorską, czyli o sporą podaż kwasów NNKT, dużą podaż białka oraz wysoką podaż owoców i warzyw bogatych w naturalne antyoksydanty), będzie najlepszym wyborem. Jednak czasami ten wybór może być niewystarczający do wykonania całej pracy i przyda się go wesprzeć celowaną suplementacją. Na jakiej suplementacji się skupić? Niektóre składniki odżywcze mogą odgrywać rolę w konserwacji funkcji nerwów i ich zdrowia, a także w regeneracji uszkodzonej tkanki nerwowej. Jednym z czynników istotnie wpływających na funkcjonowanie układu nerwowego jest neurotrofina BDNF, czyli neurotroficzny czynnik pochodzenia mózgowego, który wpływa na przeżycie, wzrost i funkcje, zapewniając stabilizację synaps i regulując funkcje synaptyczne wraz z aksonami i dendrytycznymi rozgałęzieniami w ośrodkowym układzie nerwowym. Czynnik neurotroficzny pochodzenia mózgowego pełni funkcję ochronną w przeżywalności neuronów po uszkodzeniach i wiele badań wskazuje, że to właśnie on jest najlepszym kandydatem do miana swoistego bodyguarda nerwów. BDNF bierze czynny udział w pobudzaniu neurogenezy, czyli procesu powstawania nowych neuronów. Wspiera również przetrwanie istniejących neuronów i stymuluje wzrost, regenerację i tworzenie nowych neuronów i Soplówka jeżowata Suplementy, na które warto zwrócić uwagę, to cała gama produktów, które będą działać stymulująco na produkcję wspomnianej wcześniej neurotrofiny. Grzywa lwa, czyli Lion’s Mane – soplówka jeżowata, to grzyb, który dzięki zawartości hericeriny i erinaciny stymuluje produkcję BDNF oraz wpływa na mielinizację neuronów, czyli tworzenie niezbędnych dla przekaźnictwa neuronalnego osłonek mielinowych. Witaminy z grupy B Kolejnymi składowymi odgrywającymi bardzo istotną rolę w kontekście odpowiedniej pracy neuronów i układu nerwowego są witaminy z grupy B. Wykazują one działanie neuroprotekcyjne, przeciw ostremu i przewlekłemu bólowi związanemu z uszkodzeniem neuronów. Wykazano, że te witaminy mogą mieć działanie synergistyczne, które może prowadzić do wytwarzania endogennych czynników neurotroficznych, które poprawiają naprawę nerwów. Witaminy z grupy B są skuteczne w przewodzeniu nerwowym, budowie aksonów, syntezie neuroprzekaźników i stymulacji poprzez różne szlaki sygnałowe. Właściwości rekonstrukcyjne kompleksu B w nerwach mogą ułatwiać przywrócenie funkcji nerwów po ich uszkodzeniach. Kompleks witamin z grupy B wzmacnia BDNF, o którym była mowa wyżej. Witamina B1 jest kluczowym koenzymem biorącym udział w metabolizmie węglowodanów, które są głównym źródłem energii dla włókien nerwowych. Z tiaminy uzyskujemy pirofosforan tiaminy, który jest niezbędny do zasilania pirogronianu w metabolizmie energii, co prowadzi do powstania ATP. Co więcej, sam pirofosforan może działać jako przeciwutleniacz chroniący nerwy przed uszkodzeniem oksydacyjnym. Badania wykazują, że zastosowanie witaminy B1 przekłada się na wzrost prędkości przewodzenia nerwowego. Witamina B6 jest poniekąd neuroprzekaźnikiem biorącym udział w funkcjonowaniu układu nerwowego i niezbędną witaminą do produkcji związków hormonopodobnych. Jej niedobory lub nadmierne zużycie (np. poprzez nadmierną stymulację CUN) powodują neuropatię i mogą zaburzać prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego. Suplementacja witaminą B6 łagodzi objawy neuropatii i eliminuje powikłania, takie jak ból i drętwienie. W modelu szczurzym witamina B6 przeciwdziałała niszczącemu nerwy działaniu nadmiernego uwalniania glutaminianu, które jest ważnym mechanizmem uszkodzenia neuronów w niektórych chorobach neurologicznych. Kliniczne dowody na funkcję regeneracyjną można uzyskać z badań pacjentów z zespołem cieśni nadgarstka, w którym leczenie witaminą B6 zwiększało prędkość przewodzenia nerwów czuciowych, a tym samym zmniejszało objawy kliniczne. Witamina B12 (kobalamina) jest koenzymem zaangażowanym w wiele kluczowych szlaków metabolicznych w ludzkim organizmie, takich jak lipidy, węglowodany i białka. Badania przeprowadzone na witaminie B12 wykazały pozytywny wpływ metylokobalaminy i witaminy B12 na proces mielinizacji poprzez zwiększenie ekspresji zasadowego białka mieliny, co przyspieszało ten proces. W przypadku doboru witamin z grupy B warto wybierać produkty bazujące na wersjach zmetylowanych oraz dobierać działanie celowane, poprzedzone odpowiednio przeprowadzoną diagnostyką. Kwas alfa-liponowy Jednym z suplementów, na które również warto zwrócić uwagę, szczególnie że najczęściej jest on utożsamiany z działaniem regulującym gospodarkę cukrową, jest ALA – kwas alfa-liponowy. ALA oprócz tego, że wspomaga insulinowrażliwość, jest silnym antyoksydantem oraz może wspierać regulację pracy nerwów. Badania na grupie cukrzyków wykazały, że stosowanie ALA w dawce 600 mg dziennie przez 16 tygodni doprowadziło do zmniejszenia takich objawów jak piekący ból i parestezje. Co więcej, stosowanie leków przeciwbólowych doraźnych (w celu złagodzenia bólu) było mniejsze w grupie leczonej ALA. Zatem badanie to wykazało, że ALA łagodził objawy neuropatyczne, jednocześnie zmniejszając stosowanie leków ratunkowych u pacjentów z cukrzycą typu 2 z objawową polineuropatią. Inne badania, przeprowadzone na grupie 72 pacjentów, wykazały znaczące zmniejszenie objawów neuropatycznych przez obniżenie wyników NSS (neuropathy system score), SPNSQ (Subjective Peripheral Neuropathy Screen Questionnaire) i DN4 (douleur neuropathique) w dniu 40. w porównaniu z wartościami wyjściowymi. Wskaźniki BPI, NPSI i SDS w zakresie niepełnosprawności związanej z pracą, życiem społecznym i życiem rodzinnym również uległy znacznemu obniżeniu. Co więcej, 50% pacjentów oceniło swój stan zdrowia jako „lepszy” lub „znacznie lepszy” po podaniu kwasu alfa-liponowego. Wydaje się więc, że 600 mg kwasu ALA dziennie może być dobrym wsparciem dla lepszego funkcjonowania układu nerwowego oraz zmniejszenia dolegliwości związanych z neuropatiami. Kwasy omega-3 Ostatnim, a jednocześnie kolejnym bardzo istotnym punktem wsparcia dla układu nerwowego są kwasy tłuszczowe omega-3, szczególnie EPA oraz DHA. Między innymi dlatego właśnie dieta śródziemnomorska jest tak dobrym wyborem jako element wsparcia. Coraz więcej badań opisuje korzyści zdrowotne związane z kwasem dokozaheksaenowym (DHA), który jest jednym z najważniejszych członków rodziny kwasów tłuszczowych omega-3. DHA jest kluczowym składnikiem błon neuronalnych w miejscach przekazywania sygnału w synapsie, co sugeruje, że jego działanie jest niezbędne dla funkcjonowania mózgu. Wykazano, że kwasy tłuszczowe omega-3 przeciwdziałają niektórym pogorszeniom wynikającym z uszkodzenia mózgu i urazu rdzenia kręgowego. W tych procesach DHA może przyczyniać się do wspomagania płynności błony synaptycznej, podnoszenia poziomu BDNF, zmniejszania stresu oksydacyjnego oraz regulacji sygnalizacji komórkowej. W szczególności kwasy tłuszczowe omega-3 wykazały zdolność do odwracania skutków urazowego uszkodzenia mózgu poprzez stabilizację poziomów układów ważnych dla promowania homeostazy energetycznej i zmniejszania stresu oksydacyjnego, wpływającego na pracę mózgu oraz układu nerwowego. Ze względu na nieefektywność ludzkiego organizmu w wytwarzaniu niezbędnych kwasów tłuszczowych DHA ich odpowiednia suplementacja jest niezwykle ważna dla powodzenia strategii rehabilitacyjnych po uszkodzeniu układu nerwowego. Ogólnie rzecz biorąc, kwasy tłuszczowe omega-3 mają ogromny potencjał neuroprotekcyjny, pomagając przeciwdziałać skutkom urazów neurologicznych. Kolejną ważną sprawą dla zdrowia naszych nerwów jest regulacja stresu oksydacyjnego. Stres oksydacyjny jest czynnikiem wpływającym w sposób negatywny na procesy starzenia, funkcje kognitywne, możliwości regeneracyjne oraz wpływa na rozwój chorób – takich jak choroby sercowo-naczyniowe, nowotwory czy rozwój chorób neurodegeneracyjnych. Witamina E Jedną z najsilniejszych witamin dostępną w naszym arsenale antyoksydantów jest witamina E. Zwiększa porządek upakowania lipidów błonowych, co pozwala na ściślejsze upakowanie błony, a tym samym większą stabilność komórek. W 2011 roku Howard i in.... Pozostałe 70% treści dostępne jest tylko dla Prenumeratorów Co zyskasz, kupując prenumeratę? 10 wydań czasopisma "Praktyczna Fizjoterapia i Rehabilitacja" Nielimitowany dostęp do całego archiwum czasopisma ...i wiele więcej! Sprawdź
Pozwala ocenić wydolność dróg oddechowych. Badanie polega na oddychaniu przez urządzenie nazwane spirometrem i trwa kilka minut.Wskazania do badania:- choroby układu oddechowego;- operacje na miąższu płucnym;- monitorowanie i leczenie chorób płuc;- okres rekonwalescencji i rehabilitacji po przebytych chorobach układu oddechowego
Wprowadzenie W wyniku analizy opartego na medycynie faktów dorobku w zakresie znaczenia aktywności fizycznej w życiu chorego człowieka największe towarzystwa kardiologiczne na świecie zaliczyły zjawisko, jakim jest niedostateczna aktywność fizyczna, do najważniejszych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych (ChSN). Uznano, że tzw. lenistwo ruchowe u osób z chorobą wieńcową, z zespołem metabolicznym, nadciśnieniem tętniczym i/lub po udarze mózgu, a także u pacjentów z niewydolnością serca jest czynnikiem zwiększonego ryzyka incydentu sercowego, w tym nagłego zgonu sercowego. Kropkę nad przysłowiowym „i” postawiły doniesienia potwierdzające istotny wpływ niedostatecznej aktywności fizycznej na ogólne ryzyko zgonu1-6. Fot. Rozważania na temat mechanizmu opisanych powyżej niekorzystnych zależności przyczynowo-skutkowych należy oprzeć na dwóch przesłankach: Niedostateczna aktywności fizyczna sprzyja występowaniu znanych czynników ryzyka, takich jak zaburzenia gospodarki lipidowej, otyłość, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, nikotynizm, stres psychiczny, depresja. Wysiłek fizyczny korzystnie modyfikuje zjawiska sprzyjające powstawaniu i rozwojowi miażdży i jej powikłań (patrz: Aktywność fizyczna u osób zdrowych). Nawiązując do analiz działania znanych leków kardiologicznych, można mówić o podstawowym i plejotropowym efekcie ruchu. Ten ostatni efekt to przede wszystkim korzystna korekta metabolizmu lipidów i węglowodanów i zmniejszenie insulinooporności4-9, poprawa funkcji śródbłonka10-14, korzystna modyfikacja odczynowości prozapalnej (zmniejszenie stężenia białka C reaktywnego – CRP)15-20, korzystna modyfikacja relacji między aktywnością prozakrzepową i trombolityczną. Wśród mechanizmów korzystnego działania wysiłku fizycznego w grupie pacjentów z niewydolnością serca wymienia się poprawę zależnej od śródbłonka zdolności naczyń do rozkurczu (szczególnie w czasie wysiłku), co prowadzi do zmniejszenia obciążenia następczego oraz poprawy perfuzji obwodowej, a w konsekwencji powoduje: zmniejszenie stężenia krążącego angiotensynogenu II, aldosteronu oraz przedsionkowego peptydu natriuretycznego, poprawę funkcji mięśni oddechowych, prowadzącą do poprawy dynamiki wentylacji i zmniejszenia uczucia duszności, poprawę struktury, metabolizmu oraz czynności mięśni szkieletowych21. Korzyści wynikające z aktywności ruchowej u osób z chorobami serca Po zastosowaniu ruchu u pacjentów z ChSN następuje poprawa jakości życia, opóźnienie rozwoju choroby, zmniejszenie ryzyka ostrych incydentów sercowych oraz skrócenie czasu leczenia incydentów już występujących3. Czy wpływa to na osiągnięcie podstawowego celu postępowania lekarskiego, czyli wydłużenie życia? W 2004 roku Taylor i a w 2005 roku Leon i przedstawili dwie metaanalizy: pierwsza obejmowała 32 prace, łącznie 8432 pacjentów, druga 18 prac – 5432 pacjentów. Wykazały one w grupach osób rehabilitowanych znamiennie istotne zmniejszenie ogólnego ryzyka zgonu o 20% oraz zgonu sercowego o 26%. W podsumowaniu Taylor i wsp. napisali: „wpływ rehabilitacji kardiologicznej na ogólne ryzyko zgonu był niezależny od rozpoznania choroby niedokrwiennej serca, typu prowadzonej rehabilitacji, dawki ćwiczeń fizycznych, długości obserwacji oraz daty przeprowadzenia badań i jakości publikacji. Przeprowadzona analiza wskazuje na istnienie potwierdzonych korzyści z rehabilitacji opartej na ćwiczeniach fizycznych. Efekty rehabilitacji są niezależne od zastosowania innych, współczesnych metod terapeutycznych”. Regularny trening u chorych ze stabilną niewydolnością serca w II i III klasie NYHA (New York Heart Association) jest bezpieczny, zmniejsza częstość hospitalizacji związanych z przewlekłą niewydolnością serca (PNS) o 28%, poprawia jakość życia, a co najważniejsze – zmniejsza ryzyko zgonu z powodu PNS o 35%21,24-26. Dzięki powyższym obserwacjom wysiłek fizyczny uznano za opcję terapeutyczną opartą na faktach. Znalazło to odbicie w zaleceniach ESC: klasa I – A. Kompleksowa rehabilitacja kardiologiczna Kinezyterapia, czyli terapia ruchem, jest istotnym elementem rehabilitacji kardiologicznej pojmowanej obecnie jako proces wielopłaszczyznowych działań mających na celu umożliwienie powrotu pacjenta do życia rodzinnego, zawodowego i społecznego27. Do zasad realizacji rehabilitacji kardiologicznej należą: kompleksowość, integracja działań specjalistów (kardiolog, fizjoterapeuta, psycholog, dietetyk, socjolog), natychmiastowość (wdrożenie natychmiast po ustąpieniu przeciwwskazań), wieloetapowość, ciagłość, indywidualizacja, nieuchronność (zaniechanie jest błędem), monitoring zapewniający bezpieczeństwo i efektywność. Do stałych elementów kompleksowej rehabilitacji kardiologicznej należą2,27: ocena klinicznego stanu chorego, optymalizacja leczenia farmakologicznego, rehabilitacja fizyczna – stopniowe i kontrolowane dawkowanie wysiłku fizycznego, dostosowanego do indywidualnych możliwości chorego, rehabilitacja psychospołeczna – celem opanowania sytuacji stresorodnych, stanów emocjonalnych – lęku i/lub depresji – akceptacji ograniczeń wynikających z następstw choroby, diagnostyka i zwalczanie czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca, edukacja pacjentów i ich rodzin, monitorowanie efektów. Kompleksowa rehabilitacja kardiologiczna powinna być procesem wieloetapowym, wprowadzanym po incydencie sercowym po ustąpieniu przeciwwskazań oraz kontynuowanym w ramach prozdrowotnego stylu życia (tab. 1.)27. 100/min • tachypnoë >30/min • niedokrwienne obniżenie odcinka ST ≥2 mm w EKG spoczynkowym • złośliwe komorowe zaburzenia rytmu serca nieustępujące w trakcie wysiłku • stały blok przedsionkowo-komorowy III stopnia, jeżeli upośledza istotnie tolerancję wysiłku • zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej, wapniowo-fosforanowej, kwasowo-zasadowej • zwiększenie stężenia toksyn mocznicowych • niedokrwistość (HT 20/min, II i III etap powyżej założonego tętna treningowego) • brak przyrostu lub obniżenie ciśnienia tętniczego skojarzone z objawami klinicznymi (dławica, duszność, zmęczenie) • wzrost ciśnienia tętniczego: I etap – skurczowe >40 mm Hg i/lub rozkurczowe >20 mm Hg w stosunku do wyjściowego; II i III etap – skurczowego >200 mm Hg i/lub rozkurczowe >110 mm Hg • złożone zaburzenia rytmu nadkomorowe i komorowe nieustępujące podczas wysiłku • zaburzenia przewodzenia przedsionkowo-komorowego i śródkomorowego • objawowy brak przyrostu tętna w trakcie wysiłku lub bradykardia 50% umiarkowana dysfunkcja EF 36–49% istotnie upośledzona EF ≤35% złożona arytmia komorowa nieobecna spoczynkowa oraz indukowana wysiłkiem obecna w spoczynku oraz w czasie wysiłku cechy niedokrwienia w EKG wysiłkowym brak obniżenie odcinka ST ≥1 mm a ≤2 mm obniżenie ST >2 mm wydolność fizyczna ≥7 MET >100 W 5–6,9 MET 75–100 W <5 MET <75 W reakcja hemodynamiczna na wysiłek prawidłowa brak przyrostu lub spadek SBP lub HR wraz ze wzrostem obciążenia dane kliniczne niepowikłany zawał, CABG, PCI zawał lub zabieg powikłany wstrząsem, NS, nawroty niedokrwienia po leczeniu inwazyjnym EF – frakcja wyrzucania lewej komory, SBP – skurczowe ciśnienie tętnicze, HR – częstotliwość rytmu serca, CABG – pomostowanie aortalno-wieńcowe, PCI – przezskórna interwencja na naczyniach wieńcowych, NS – niewydolność serca Promowanie i wdrażanie aktywnego fizycznie trybu życia u osób z chorobami sercowo-naczyniowymi Według danych z raportu o stanie kompleksowej rehabilitacji kardiologicznej (KRK) w Polsce zaledwie 11% pacjentów kardiologicznych korzysta ze stacjonarnych form rehabilitacji, a 0,5% z rehabilitacji ambulatoryjnej. Przyczyny takiego stanu rzeczy są następujące: brak jednolitego sytemu organizacji KRK, brak systemu kształcenia przed- i podyplomowego lekarzy w zakresie KRK, brak świadomości co do wagi problemu wśród pacjentów, niedostateczna wiedza i zaangażowanie środowiska lekarskiego. Konieczne jest podjęcie działań organizacyjnych, dydaktycznych, edukacyjnych i promocyjnych na tych zaniedbanych obszarach. Pytanie(a) oceniające poziom aktywności fizycznej powinny stanowić nieodłączną część badania lekarskiego, a poziom wydolności należy odnotowywać w dokumentacji lekarskiej. Lekarze wszystkich specjalności powinni zachęcać swoich pacjentów do większej aktywności fizycznej w życiu codziennym oraz do ukierunkowanych ćwiczeń fizycznych. Doświadczenia lekarzy kanadyjskich, brytyjskich oraz z wielu krajów skandynawskich wskazują, że lekarze rodzinni (POZ) mogą bardzo skutecznie nakłaniać pacjentów do większej aktywności fizycznej. Piśmiennictwo: 1. Gielen S., Brutsaert D., Saner H., Hambrecht R.: Rehabilitaja kardiologiczna. Rozdział 26. [W:] Choroby serca i naczyn. Camm J., Luscher T., Serruys P. (red.). Termedia, Poznań 2006/2007. 2. Smith Blair Bonow i wsp. AHA/ACC Guidelines for Preventing Heart Attack and Death in Patients With Atherosclerotic Cardiovascular Disease; 2001 Update. J. Am. Coll. Cardiol. 2001; 38: 1581–1583. 3. Giannuzzi P., Saner H., Björnstad P. i wsp.: Secondary Prevention Through Cardiac Rehabilitation. Position Paper of the Working Group on Cardiac Rehabilitation and Exercise Physiology of the European Society of Cardiology. Eur. Heart J. 2003; 24: 1273–1278. 4. Thompson Buchner D., Pina i wsp.: Exercise and physical activity in the prevention and treatment of atherosclerotic cardiovascular disease. A statement from the Council on Clinical Cardiology (Subcommittee on Exercise, Rehabilitation, and Prevention) and the Council on Nutrition, Physical Activity, and Metabolism (Subcommittee on Physical Activity). Circulation 2003; 107: 3109–3116. 5. De Backer G., Ambrosioni E., Borch-Johnsen K. i wsp.: Prewencja chorób układu krążenia – wytyczne ESC. Kard. Pol. 2004; 61, supl I. 6. Grundy Hansen B., Smith i wsp.: Clinical Management of Metabolic of the AmericaHeart Association/Lung and Blood Institute/America Diabetes Association Conference on Scientific Issus Related to Menagement. Circulation 2004; 109 (4): 551–556. 7. Tanasescu M., Leitzmann Rimm i wsp.: Physical activity in relation to cardiovascular disease and total mortality among men with type 2 diabetes. Circulation 2003; 107: 2435–2439. 8. Gaede P., Vedel P., Larsen N. i wsp.: Multifactorial intervention and cardiovascular disease in patuents with type 2 diabetes. N. Engl. J. Med. 2003; 348: 383–393. 9. Myers J., Atwood E., Froelicher V.: Physical-activity level and diabetes. Circulation 2003; 107: 2392–2394. 10. Moyna Thompson The effect of phisical activity on endothelial function in man Acta Phisiol. Scand. 2004; 180: 113–123. 11. Adams V., Linke A., Krankel N. i wsp.: Impact of regular physical activity on the NAD(P)H oxidase and angiotensin receptor system in patients with coronary artery disease. Circulation 2005: 8; 111 (5): 555–562. 12. Edwards Schofield Lennon i wsp.: Effect of exercise training on endothelial function in men with coronary artery disease. Am. J. Cardiol. 2004; March: 617–620. 13. Hambrecht R., Wolf A., Gielen S. i wsp.: Effect of exercise on coronary endothelial function in patients with coronary artery disease. N. Engl. J. Med. 2000; 42: 454–460. 14. Ridker Rifai N., Rose L. i wsp.: Comparison of C-reactive protein and low density lipoprotein cholesterol levels in the prediction of first cardiovascular events. N. Engl. J. Med. 2002; 347: 1557–1565. 15. Mattusch F., Dufaux B., Heine O. i wsp.: Reduction of the plasma concentration of C-reactive protein following nine months of endurance training. Int. J. Sports Med. 2000; 21: 21–24. 16. Ford Does exercise reduces inflammation? Physical activity and C-reactive protein among US adults. Epidemiology 2002; 13: 561–568. 17. Adamopoulos S., Parissis J., Karatzas D. i wsp.: Physical training modulates proinflammatory cytokines and the soluble Fas/soluble Fas ligand system in patients with chronic heart failure. J. Am. Coll. Cardiol. 2002; 39: 653–663. 18. Conraads Beckers P., Bosmans J. i wsp.: Combined endurance/resistance training reduces plasma TNF-alpha receptor levels in patients with chronic heart failure and coronary artery disease. Eur. Heart J. 2002; 23: 1854–1860. 19. Milani Lavie Mehra Reduction in C-reactive protein trough cardiac rehabilitation and exercise training. J. Am. Coll. Cardiol. 2004; 43(6): 1056–1061. 20. Rinder Spina Ehsani Enhanced endothelium-dependent vasodilation in older endurance-trained men. J. Appl. Physiol. 2000; 88: 761–766. 21. Pina Ortiz J.: Wysiłek fizyczny w niewydolności serca. Rozdział 46. [W:] Niewydolność serca. Mann (red.). CZELEJ Sp. z Lublin 2006. 22. Taylor Brown A., Ebrahim S. i wsp.: Exercise-Based Rehabilitation for Patients with Coronary Heart Disease: Systematic Review and Meta-analysis of Randomized Controlled Trials. l. Am. J. Med. 2004; 116: 682–692. 23. Leon Franklin Costa F. i wsp.: Cardiac Rehabilitation and Secondary Prevention of Coronary Heart Dise. Circulation 2005; 111: 369–376. 24. Pina Apstein Balady i wsp.: Exercise and Heart Failure. A Statement from the American Heart Association Committee on Exercise, Rehabilitation, and Prevention. Circulation 2003; 107: 1210–1225. 25. Belardinelli R., Georgiou D., Cianci G., Purcaro A.: Randomized, controlled trial of long-term moderate exercise training in chronic heart failure: effects on functional capacity, quality of life, and clinical outcome. Circulation 1999; 99: 1173–1182. 26. Piepoli Davos C., Francis Coats : Exercise training meta-analysis of trials in patients with chronic heart failure (ExTraMATCH). BMJ 2004; 328: 189. 27. Piotrowicz R., Dylewicz P., Jegier A. i wsp.: Kompleksowa Rehabilitacja Kardiologiczna. Stanowisko Komisji ds. Opracowania Standardów Rehabilitacji Kardiologicznej PTK. Folia Card. 2004; 11, supl A: A1–A48. 28. Piotrowicz R.: Cele terapii i algorytmy postępowania – najpowszechniejsze czynniki ryzyka; brak aktywności ruchowej. [W:] Choroby serca i naczyń – poradnik lekarza rodzinnego. Opolski G., Lukas W., Steciwko A. (red.). Via Medica, Gdańsk 2006. 29. Rudnicki S., Mazurek K., Kazimierska B. i wsp.: Rehabilitacja kardiologiczna po zawale serca i zabiegach kardiochirurgicznych. [W:] Rehabilitacja medyczna. Kiwerski J. (red.). PZWL, Warszawa 2005.